18 april 1945: 400 Leidse vrouwen demonstreren

Het is een van de opmerkelijkste gebeurtenissen uit de laatste weken van de bezetting: een demonstratie van ongeveer 400 vrouwen voor het kantoor van het bureau Massavoeding aan de Breestraat nummer 125. De vrouwen kwamen op woensdag 18 april bijeen om een petitie aan te bieden aan de directeur van het bureau, dat leiding gaf aan de organisatie van de centrale keukens en de uitdeelposten, meestal gewoon de gaarkeukens genoemd.
De Hongerwinter bevond zich op een dieptepunt. Het menu van die week is op de tijdlijn van deze website te zien: stamppot, erwtensoep en één keer ‘vriesprak’. Eentonig eten en nagenoeg zonder dierlijke eiwitten. De calorische waarde was in de week van 8 tot en met 14 april gedaald tot een absolute laagte en bedroeg officieel 222 kcal per portie. In de week van 15 tot en met 21 april lag het weer op 350 kcal. per portie. Dankzij het Internationale Rode Kruis en de Zweden was er sinds februari af en toe een extra brood en andere aanvullingen op het rantsoen geweest, maar dat was bijlange aan niet genoeg om zelfs maar het noodzakelijke calorische minimum te krijgen.

Gemor wegens wantoestanden krijgt vorm
Nu zat bijna iedereen in hetzelfde schuitje. Zo’n situatie kunnen de meeste mensen een tijdlang accepteren, ook wanneer er anderen zijn die het beter voor elkaar hebben. Maar er waren verhalen over diefstal en vriendjespolitiek, tekorten en zwarte handel door medewerkers van de gaarkeukens. Het bleef niet bij geruchten want er waren zelfs een paar medewerkers gearresteerd.
Wie er op het idee is gekomen om de Leidse vrouwen te mobiliseren is onbekend. Ook over de vrouwen die meegeholpen hebben de actie te organiseren is niets te vinden. Alles wat we er over weten, komt uit een paar bewaard gebleven stencils in het archief van het bureau Massavoeding. De actie begon met het laten rondgaan van een ‘petitionnement’.

Petitionnement
Het petitionnement bestond uit een gestencilde formulier waarop men zijn naam of handtekening moest zetten. Er zijn er 36 van bewaard gebleven. Misschien dat er dus 36 vrouwen op pad zijn gegaan om namen of handtekeningen te verzamelen. De gestencilde formulieren bevatten de volgende voorgedrukte eisen:

In deze tijd van grenzeloze nood wenden wij, vrouwen, moeders ons tot de voedselautoriteiten van de stad Leiden met het dringende verzoek kennis te nemen van onze eisen tot leniging van de voedselnood.
(1) Wij eisen met alle klem verbetering van het eten dat de centrale keukens vooral de laatste weken verstrekken.
(2) Wij eisen dat er streng voor gewaakt zal worden dat men, wie het ook moge zijn, voorraden die bestemd zijn voor de centrale keukens voor andere duistere doeleinden benut.
(3) Wij eisen een vlottere uitreiking via de uitreikposten, waardoor het lange wachten op eten voorkomen kan worden.
(4) Wij eisen dat alle voorraden die bij zwarte handelaars c.s. in beslag worden genomen, bestemd zullen worden voor de centrale keukens.
(5) Tevens eisen wij dat misdadige elementen die zich verrijken ten koste van de noodlijdende burgerbevolking ten strengste gestraft zullen worden zonder aanzien der persoons.

Er is één formulier met slechts twee namen, maar er zijn ook formulieren met tientallen namen op de voor- en achterzijde. Er zijn maar twee formulieren waar ook adressen op staan. Een ervan is rondgegaan in de Staalwijkstraat, de Leuvenstraat en de Herenstraat. Als eerste heeft mw. M.A. Waterland-Smit van Staalwijkstraat 31 haar naam gezet. Misschien was zij degene die met de lijst bij de buurtgenoten aan de deur is geweest en zo de namen van 29 vouwen uit de buurt heeft verzameld.

Aanbieding
Het organisatiecomité besloot de formulieren demonstratief aan te bieden. Daarmee werd een groot risico genomen. Samenscholingen waren verboden en de Bezetter had laten zien dat er niet werd geaarzeld om met scherp te schieten. Dat er zoveel vrouwen zijn opgekomen terwijl er doden en gewonden zouden kunnen vallen is tekenend voor de grote nood onder de bevolking. Het comité verspreidde een gestencilde oproep met de volgende tekst:

Het manifest
Het petitionnement werd op woensdagochtend rond 11 uur aangeboden aan de directeur van het bureau Massavoeding, naar we mogen aannemen aan dhr. W. Kastelijn zelf. In een bijgevoegd overzicht werden enkele voorbeelden genoemd van mensen die zich aan het slechte gedrag hadden schuldig gemaakt en door de politie waren opgepakt. Kort na deze gebeurtenis verscheen er een manifest. De Leidse vrouwen hadden meer dan een uur netjes en gedisciplineerd op straat staan wachten tot de delegatie klaar was met de besprekingen. De delegatie had een succesje geboekt, want de directie had toegezegd, dat de vrouwen toezicht mochten uitoefenen bij het bereiden en uitdelen van het voedsel. Of dat ook gebeurd is en op welke manier en door wie weten we niet. Verder riep het manifest op om de strijd tegen de zwarte handel en de roof vol te houden. Het manifest gaat nog wat verder want er wordt ook nog in opgeroepen om ‘vrouwenkernen’ te vormen en vertegenwoordigsters te kiezen die de belangen kunnen verdedigen bij alle instanties.

Geen verdere vermeldingen
De oproep in het manifest is gericht aan de ‘arbeidersvrouwen’. Dat doet een beetje vermoeden uit welke hoek de actie afkomstig is geweest. Er is verder niets over deze gebeurtenissen te vinden. De Leidse winkelier Han de Wilde, die vlakbij aan de Breestraat woonde en gedurende de hele Bezetting een dagboek heeft bijgehouden, schrijft er met geen woord over.
Wanneer dit petitionnement niet bewaard was gebleven zouden we nooit hebben geweten (en misschien ook niet geloofd) dat er op 18 april 1945 een paar honderd vrouwen hebben gedemonstreerd op een moment dat de situatie uiterst gespannen was en de Wehrmacht al verscheidene malen met scherp had geschoten.