Leiden in de Tweede wereldoorlog
Verhalen over de Leidse bevolking in oorlogstijd
Leiden4045 is gewijd aan de geschiedenis van Leiden en omstreken in de oorlogsjaren. Via verschillende invalshoeken kunt u zoeken in een groot aantal korte en lange verhalen over deze dramatische en enerverende periode.
Aan deze website zijn jaren van onderzoek voorafgegaan. Nog steeds zijn wij op zoek naar nieuwe verhalen over mensen en hun ervaringen.
Omdat er niet veel mensen meer zijn die de oorlog als volwassene hebben meegemaakt, resten ons de overgeleverde verhalen, documenten en foto’s. Er ligt nog veel van dergelijk materiaal bij mensen thuis. Misschien wel bij u.
Wat zoekt u?
Wij proberen de verzameling verhalen voortdurend aan te vullen.
Heeft u ook een verhaal dat u wilt delen?
Nieuwe verhalen
Stolpersteine gelegd op 11 januari 2023
Op 11 januari 2023 werden door de Stichting Herdenking Jodenvervolging Leiden negen nieuwe Stolpersteine gelegd. Deze keer betrof het zes panden die alle zes gelegen zijn aan de Rijnsburgerweg. Op nummer 41 voor Nico en Dorma Turksma; op nummer 60 voor Sophia Messcher-Broekman; op nummer 107 voor Wolfgang en Friederieke Dinkelspiel-Waldeck; op nummer 116 voor 116 voor Benjamin en Herman Meijer en tevens voor Leentje Slier; op nummer 144 voor Gonda van Dam en op nummer 196 tenslotte voor Kurt en Gertrud Pollack-Simons.
Een eenvoudige drukfout op vals briefpapier leidde in 1943 tot arrestaties inzake een zwendel. Een klein detail in het geheel is het woonadres van de drukker. In hetzelfde pand woonde ook een illegale werker. Er blijkt een connectie te zijn met een gedropte geheim agent.
Aan de gemeenteraadsverkiezingen van 1939 nam een klein partijtje deel, de Groep Bolsjewiki-Leninisten. De groep was georiënteerd op de Sovjet-Unie, maar volgden Lev Trotski in plaats van Josef Stalin. In 1941 werd een aantal leden gearresteerd. Eén van hen belandde in het concentratiekamp en overleed in Duitsland.
Begin augustus 1943 vond in Leiden het huwelijk plaats tussen een vrouw die op het Leidse arbeidsbureau werkte en een man die werkzaam was op het arbeidsbureau in Den Haag. De twee getuigen waren collega’s van de bruid. Bruid en getuigen deelden een geheim over illegaal werk op het arbeidsbureau. Waarschijnlijk was de bruidegom er ook bij betrokken.
Strafkamp Erika in Ommen was in 1942 en 1943 de bestemming van personen die door de Nederlandse of Duitse justitie waren bestraft. De omstandigheden waren er aanvankelijk bar slecht. Enkele tientallen mannen uit Leiden en omgeving hebben er enige tijd vastgezeten.
Leidse ‘asocialen’ werden in 1943 verplicht te werk gesteld in de werkkampen van de werkverruiming It Petgat en De Witte Peal in Friesland. Het was geen straf maar wel een tuchtmaatregel.
In 1940 en 1941 trokken de “zwarte soldaten” van de WA veel bekijks op straat. Bij marsen door de stad kwam het geregeld tot knokpartijen met tegenstanders.
Een overzicht van het ontstaan, de opbouw en het functioneren van de Leidse Binnenlandse Strijdkrachten aan de hand van diverse bronnen.
Roel Marbus was een markante winkelier in Leiderdorp. In de oorlogsjaren hielp hij onderduikers en verspreidde hij het illegale blad Kroniek van de Week. Met één onderduiker liep het slecht af en Marbus belandde in Kamp Amersfoort
Eind juni 1945 gingen er twee colonnes naar Maastricht om zieken op te halen voor het Rode Kruis. De transporten werden verzorgd door het Korps Motor Dienst van de Leidse Binnenlandse Strijdkrachten.
In de meidagen van 1940 maakte de fabriek deel uit van de frontlinie tijdens de gevechten op en rond vliegveld Valkenburg ZH. In 1941 leverde de fabriek de stenen voor het oorlogsmonument bij begraafplaats Rhijnhof. Later moest de fabriek op last van de Bezetter worden afgebroken.
Op 15 juni 2022 verzorgde de Stichting Herdenking Jodenvervolging Leiden het leggen van negen Stolpersteine op vijf adressen.
De Ordedienst (OD) was een landelijke illegale organisatie. Van de “eerste” OD zijn in ieder geval enkele Leidse studenten lid geweest. Van de “tweede” OD was er in 1944 een Leidse afdeling met een paar honderd “leden”. De meesten werden tot hun teleurstelling niet opgenomen in de Binnenlandse Strijdkrachten.
De Zoutkeet diende bij de Schade Enquête Commissie een verzoek in voor de vergoeding van verloren gegaan zout en jute zakken. Ook kreeg het bedrijf te maken met het Feldwirtschaftskommando 7.
Op 15 mei 2022 werd de Karmeliet pater Titus Brandsma heilig verklaard vanwege zijn houding en activiteiten tijdens de Bezetting. Hij stierf op 26 juli 1942 in het concentratiekamp Dachau. Brandsma werd opgepakt nadat hij katholieke krantenredacties had bezocht om ze op het hart te drukken geen advertenties van de NSB in de krant op te nemen. Hij bezocht onder meer de redactie van De Leidsche Courant.
Op 21 april 2022 verscheen een boek over de moord op Felix Gujé, directeur van de Hollandse Constructiewerkplaatsen. In 1946 werd hij in de deuropening van zijn huis neergeschoten. De dader werd nooit gepakt. Mw. Guljé bleef achter met vijf kinderen. Tot 2011 beef het een cold case, toen meldde zich de hoogbejaarde daderes. Frits van Oosten schrijft over het leven van Guljé, de HCW in oorlogstijd en over de nasleep van de moord.
Als enig erfgenaam van zijn vermoorde broers en zusters moest Louis Weijl veel werk verzetten om hun eigendommen, die zij bij “bewariërs” hadden ondergebracht, terug te krijgen. Hij kreeg weinig medewerking en stootte op hardnekkig wantrouwen. Pas na lang aandringen kwamen de inboedel en de persoonlijke waardevolle eigendommen boven water. Louis was zelf advocaat en wist wat hij moest doen. Anders had hij de spullen zeker niet gekregen.
Met ingang van 9 september 1940 werd het voor bepaalde vreemdelingen verboden om in de kuststrook te verblijven. Ze moesten daarom binnen enkele dagen Leiden en Oegstgeest verlaten.
In zijn toespraak klaagde Henk Woudenberg van het Het Nederlandsche Arbeidsfront over de tegenwerking door twaalf Leidse Captains of Industry, maar had verder voor de arbeiders weinig te bieden.
De gemengd gehuwde Joodse advocaat Louis Weijl kreeg in januari 1944 toestemming om zonder ster op straat te zijn. Dat, en meer, zorgde voor achterdocht en en roddel. Kort na de Bevrijding belandde hij zelfs in de cel.
Ieder jaar wordt op 27 januari de Holocaust herdacht. Op die datum in 1945 werd het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz door het Sovjet-Russische leger bevrijd. In Auschwitz werden 45 Joodse inwoners van Leiden vermoord. Eén van hen was ir. Leon van Gelderen. Hij was scheikundige en een verdienstelijk violist.
Vele duizenden boeken en tijdschriften zijn door de Bezetter verboden. Van sommige auteurs mocht helemaal niets meer worden gepubliceerd of verkocht. De politie ging op onderzoek uit om de publicaties in beslag te nemen. Enkele Leidse auteurs en uitgeverijen zijn door een verbod getroffen.
Op Oudjaarsavond 1944 zaten er twee jonge mannen in een cel op het bureau van politie. Ze hadden meegedaan aan een aantal overvallen. Nieuw onderzoek maakt duidelijk waarom ze aan die overvallen hadden meegedaan en welke lijnen er liepen tussen de verschillende illegale organisaties.
De bezetter beroofde de Joden stap voor stap van al hun eigendommen. Huizen werden onteigend en verkocht. Die verkoop is bijgehouden in de zogeheten Verkaufsbücher. Daarom weten we welke panden er in Leiden en Oegstgeest zijn verkocht, voor welk bedrag en wie de kopers waren.
Mies Rooseboom vervoerde brandbommen voor de Raad van Verzet. Opmerkelijk, want ze was conservator van het Rijksmuseum voor de geschiedenis van de natuurkunde en was een vriendin van prinses Juliana.
Zes katholiek gedoopte Joodse artsen die uit Duitsland waren gevlucht mochten begin 1940 een tropencursus volgen om hun kansen migratie te verhogen. Door de bezetting van Nederland ging die emigratie niet door. Ze zaten in de val.
De Leidse textielfabrikant Arie Krantz werd na de oorlog onder meer beschuldigd van verraad. Hij zou illegale bijeenkomsten van studenten bij de Joodse bakker Joseph Weijl uit de Kloksteeg persoonlijk aan de Beauftragte Schwebel hebben gemeld.
‘Tante Riek’ Kuipers-Rietberg was één van de oprichters van de Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers. Ze had na 12 augustus 1943 een vals persoonsbewijs op naam van Theodora Molenaar-Berghuis, die aan de Zijldijk in Leiderdorp woonde. Waarom vermeldde haar persoonsbewijs deze naam en dit adres?
Na de Bevrijding verscheen in Leiden gedurende een klein jaar een nieuw rooms-katholiek dagblad onder de titel De Burcht. Het had alles te maken met de zuivering van de dagbladpers, waardoor De Leidsche Courant een tijdelijk verschijningsverbod was opgelegd.
Een dagje uit in eigen land! In de zomer van 1942 en 1943 kon je in Zuid-Holland vele bezienswaardigheden bezoeken. Je kreeg er een stempeltje in een speciaal boekje van de VVV. Daar kon je mooie prijzen mee winnen.
Op 8 juni 1945 werd Arie van de Nadort in Oegstgeest door een Canadese truck aangereden. Hij was op slag dood. Pas tien jaar later kreeg de weduwe een schadevergoeding van de Canadezen. Arnold Schalks zocht uit wat er is gebeurd en schreef een gastbijdrage voor de website Leiden4045.nl.
Vanaf 1934 werd jaarlijks een Vrouwen Vredesgang gehouden in een van de grote steden. Het was een stille tocht op Volkenbonddag (18 mei) die de vredesgedachte moest uitdragen. In Leiden was er een comité die de deelname organiseerde. De Vredesgang van 1940 ging uiteraard niet door.
Een uniek ooggetuigenverslag van de zogenoemde “bordjesactie” van de artsen in Leiden, Oegstgeest en Leiderdorp: veel artsen hadden op 25 maart 1943 het woord ‘arts’ op hun naambordje onleesbaar gemaakt of het het bordje weggehaald. Ook waren de praktijken gesloten.
Op 17 maart 1944 deed de Raad van Verzet een poging om brand te stichten in één of meer gebouwen van de Kunstvuurwerkfabriek Kat.