Een vals persoonsbewijs voor Herman de Jongh

In de collectie van het Joods Historisch Museum te Amsterdam bevindt zich een persoonsbewijs dat op 26 augustus 1941 in Leiden is afgegeven op naam van Pieter Lagerman, geboren op 17 april 1918 in Leiden. Het is aan het museum geschonken door Herman David de Jongh. Herman de Jongh was geboren op 2 november 1919 in Assen en aan het begin van de oorlog woonachtig in Amsterdam. Hij heeft als ondergedoken Jood de oorlog overleefd met dit persoonsbewijs op zak. Hoe en wanneer hij dit valse persoonbewijs heeft gekregen is niet bekend.

Waar we wel zeker van zijn is dat het persoonsbewijs voorzien is van een foto van David de Jongh. Het Joods Historisch Museum bezit nog andere documenten van hem, waarvan er eentje van dezelfde pasfoto is voorzien. De vraag is nu of het persoonsbewijs is vervalst door er een andere foto in te zetten of dat het om een compleet vals exemplaar gaat. De illegaliteit was zeker in staat om een andere pasfoto op (eigenlijk: in) een persoonsbewijs aan te brengen zonder dat deze ingreep sporen naliet. Dat was niet eenvoudig en er moest vrijwel altijd een nieuw legeszegel op omdat het legeszegel op het persoonsbewijs werd beschadigd wanneer men er mee rommelde. Dat was precies de bedoeling van dat zegel.

Het persoonsbewijs heeft een laag nummer, L16 028276,  wat doet vermoeden dat dit toch het originele persoonsbewijs van de echte Lagerman is geweest. Valse persoonsbewijzen hadden meestal een hoog nummer omdat ze later waren uitgegeven zogenaamd ter vervanging van een verloren exemplaar.

Volgens de aantekeningen op het persoonsbewijs woonde Lagerman achtereenvolgens op Oude Rijn 188, in Zoeterwoude, op Oude Rijn 27 en in de Hoefstraat 41. Op 17 januari 1944 vertrok hij naar Bergen in de provincie Limburg. Het zijn wel een beetje vreemde adressen. Oude Rijn 188 was een werkplaats, Hoefstraat 41 was een achteruitgang. Op Oude Rijn 27 zat een logement, dat lijkt er al meer op. Maar als Pieter weinig verdiende kon hij niet kieskeurig zijn met zijn huisvesting.

En Pieter zelf? Heeft Pieter echt bestaan en was hij nog in leven zodat er iemand met zijn identiteit rondliep? Jazeker: Pieter Lagerman is echt op 17 april 1918 geboren, zoals blijkt uit de inschrijving in het Leidse geboorteregister. Zijn geboorte wordt gemeld in De Leidsche Courant van 24 april en het Leidsch Dagblad van 26 april 1918. Zowel de vader als moeder van Pieter overleden toen hij nog jong was, respectievelijk in 1929 en 1939. Verder had hij zes broers en zussen. Eigenlijk was Pieter een nakomertje.
Het zou natuurlijk het beste zijn om bij het Centraal Bureau voor de Genealogie in Den Haag de persoonskaart van Pieter op te vragen om te zien wanneer hij is overleden. Dat zal Leiden4045.nl doen zodra er voldoende fondsen zijn voor dergelijk onderzoek.

Maar we weten zeker, dat Lagerman in de zomer van 1943 in leven was. Hij komt namelijk enkele malen voor in de dag- en nachtrapporten van de Leidse politie. Hij moet zijn persoonsbewijs toen nog hebben gehad, anders was dat zeker vermeld.
Het dag- en nachtrapport van 23 juni 1943 vermeldt dat Pieter ’s avonds aan het bureau was gekomen om nachtverblijf te vragen. Het was verboden om ’s nachts in spertijd in de buitenlucht te vertoeven, dus moest hij ergens onderdak zien te vinden. Hij vertelde de dienstdoende agent dat hij die dag uit Duitsland was teruggekeerd, maar dakloos was en zonder werk.
Op 29 juni 1943 wordt het politiebureau ’s ochtends gebeld door het distributiekantoor. Lagerman maakt er amok op het DBK. Hij heeft in Duitsland gewerkt, is afgekeurd en teruggekomen maar heeft sinds zijn terugkeer nog geen bonnen gekregen. Hij woont dan Oude Rijn 188. Lagerman maakt een rare indruk en weigert om zonder bonnen het kantoor te verlaten. Jammer voor hem, maar die bonnen kreeg hij ook die dag niet. Wel gaven ze hem een maaltijd. Daarna ontmoeten we hem weer op 10 augustus 1943 vraagt hij tegen elf uur ’s avonds nachtverblijf; zijn adres is dan Oude Rijn 27.

Een maand later doet mw. Antje Kroon namens het gereformeerd kerkbestuur aangifte van het kwalijke gedrag van Lagerman. Hij heeft herhaaldelijk kleding van de kerk gekregen onder valse voorwendsels. Ze denkt dat hij helemaal niet in Duitsland heeft gewerkt. Het gaat om wel fl. 70. Nu is hij spoorloos verdwenen. Volgens zijn persoonsbewijs woont hij dan in de Hoefstraat. Eind oktober wordt Lagerman wordt aangetroffen op het Prins Hendrikplein. Hij maakt een ziekelijke indruk en wordt door een opgeroepen arts meegenomen naar het Academisch Ziekenhuis.
Na de publicatie van dit artikel op de website op 13 december 2020 kwam er nog weer een berichtje over hem boven water. Half oktober 1944 deed de directeur van de psychiatrische kliniek Endegeest een opsporingsverzoek aan de Leide politie: Pieter was ontsnapt, gekleed in donkergrijze gestichtskleding met zwarte pet. David de Jongh verbleef toen in het al bevrijde Zuiden van het land.  Anders was hij misschien nog opgepakt als voortvluchtige gestichtsbewoner.

Die adressen op dat persoonsbewijs kloppen dus. Zijn verhuizing naar Limburg in januari 1944 lijkt voor een man als Lagerman niet logisch. Dat zou heel goed een illegale bijschrijving kunnen zijn.

De afbeeldingen bevinden zich in de collectie van het Joods Historisch Museum in Amsterdam.

Bronnen:
Archief van de Leidse gemeentepolitie inv.nr. 7612 proces-verbaal 2659;
Dag- en nachtrapporten van de Leidse gemeentepolitie op de aangegeven data.

Bijgewerkt 28 december 2020 en 1 februari 2021.