Bioscoop Trianon
Van de vijf Leidse bioscopen kwamen er drie al heel gauw na de capitulatie in Duitse handen, aangezien de eigenaren Joden waren. Dit gebeurde dus al maanden voordat er sprake was van ariërverklaring of verplichte registratie. Joseph Goebbels, de Duitse propagandabaas, zag in de bioscopen een uitstekend medium voor de promotie van Duitse films en het vertonen van Duitse nieuwsberichten.
Onteigening
Al in juni 1940 droeg de Joodse eigenaar Nathan Ortje (1896) het bedrijf over aan zijn bedrijfsleidster Dievertje Knuit (1907), maar het zou niet lang duren voordat Trianon werd onteigend en onder Duits beheer geplaatst van de de Nebimy, de Nederlandsche Bioscooptheatermaatschappij, geleid door een Duitser, P.Zimmer, filmreferent van het Rijkskommissariaat. Ortje was ook pachter van Rex in de Haarlemmerstraat. Er kwam in beide vestigingen een NSB-directeur, een zekere Hendriksen. Rex en Trianon waren zogeheten ‘premièrebioscopen’, met een goed rendement. De nieuwe bazen maakten er werk van. In september 1940 werd het interieur vernieuwd en drie maanden later kwam er een nieuwe geluids- en projectie-installatie.
NSB op bezoek
Maar voordat het bedrijf werd onteigend kwamen er op 18 juli 1940 NSB’ers op bezoek, De zaal was uitverkocht vanwege het optreden van het komische duo Snip en Snap, met na de pauze de film Het Spaanse katje (The Girl from Mexico uit 1939) met in de hoofdrollen Lupe Velez en Leon Errol. De NSB’er dwongen de filmoperateur in de pauze het naziliedWir fahren gegen Engelandten gehore te brengen. Toen Dievertje Knuit poolshoogte kwam nemen over dit onverwachte intermezzo dwongen twee mannen haar met een revolver de cabine te verlaten. Daar liepen zij Nathan Ortje tegen het lijf, die vervolgens de revolver op zich gericht kreeg. De NSB’ers sommeerden hem mee te komen naar buiten het pand, maar Ortje begon luidkeels om hulp te roepen. Als bij toverslag kwamen de Leidse agent Algra en de hoofdinspecteur Van de Wal ten tonele, die het afvoeren van Ortje verhinderden. Buiten stonden nog meer NSB’ers, maar die werden door andere agenten en rechercheurs aangehouden en naar het politiebureau gebracht. Het liep dus goed af voor Ortje. Het publiek zal na Snip en Snap ook om de film luidkeels hebben gelachen.
Speciale films
In Trianon draaide in 1941 de beruchte Duitse antisemitische film Jud Süss (onder regie van Veit Harlan) en de iets minder bekende antisemitische film De Rothschilds. Overigens had Trianon in 1935 de Engelse versie van de film Jood Süss van Conrad Veidt vertoond, wat een enorm succes was geweest.
Trianon was (verplicht) afnemer van Profilti Hollands nieuws en UFA-wereldnieuws (Die Deutsche Wochenschau). Vermoedelijk de enige keer dat Leiden in het Hollands nieuws ter sprake kwam was in juli 1941 met een NSB-propaganda-item Kerkelijke politieke misstanden, handelend over het conflict tussen de NSB en de rooms-katholieke kerk over begrafenis van een NSB-kameraadske op de rooms-katholieke begraafplaats bij de Zijlpoort. Een korte tekst hierover is te vinden in het boek Leiden4045 (literatuurlijst 2015A).
Canadezen
Vrij snel na de intocht van de Canadezen op 8 mei 1945 werd Trianon, dat waarschijnlijk de mooiste bioscoop was en nog over de installaties beschikte, door de bevrijders gevorderd voor eigen doeleinden. Er kwam een generator om stroom op te wekken. In juni waren er ook voorstellingen voor algemeen publiek. De eerste was waarschijnlijk Verdeel en heers (Divide and Conquerer uit 1943) van Frank Capra over de mei- en junidagen van 1940. Nu kon het publiek voor het eerste eens kennismaken van de oorlog uit Amerikaans perspectief.
In 1966 trouwden Ortje en Knuit en zouden de bioscoop blijven exploiteren. Ortje overleed in 1982 en Knuit in 1993.
Meer lezen?
Ben van der Voort, ‘Geschiedenis van de Rex-bioscoop’, in: Jaarboek Dirk van Eck 7(1994), 126-145.
Thomas Leeflang, De bioscoop in de oorlog (Soesterberg 2009).
Aanvullingen en verbeteringen door Leiden4045.nl.
Dit artikel is herschreven op 13 oktober 2020.