Johannes Lips en de Leidse Filmliga

Gepubliceerd door Alphons Siebelt op

Op 12 maart 1941 werd Johannes Servaas Lips (1911) door de Sipo/SD gearresteerd. Lips werd er van verdacht ‘koeriersdiensten’ te hebben verricht. De Leidse politie kreeg opdracht huiszoeking te doen om een tekening te vinden van een landschapje uit de Eiffel. Inspecteur De Gast (de latere commandant van de Leidse Binnenlandse Strijdkrachten) werd belast met de afhandeling van deze zaak. Helaas weten we niet of de huiszoeking resultaat heeft opgeleverd. Verder is het gissen naar de rol van die tekening. Zat er misschien een boodschap in? Was het een tekening van een object of van een situatie of was de tekening zelf de boodschap? Wie had de tekening gemaakt en voor wie was de tekening bestemd? Vele vragen, geen antwoord. Maar we weten wel iets over Johannes en zijn vrouw Maria.

Lips stond al vóór de oorlog bekend als communist en organisator van de Leidse Filmliga, die in 1936, 1937 en 1938 de vertoning van een aantal Russische films had georganiseerd. Enkele malen werd daarbij gecollecteerd voor het Spaanse volk. Ook was Lips betrokken bij de vredesbeweging, maar daarover zijn geen details bekend. Zijn vrouw Maria Lips-Valk (1910) was eveneens lid van of sympathisant van de CPN. Wellicht heeft de tekening iets te maken gehad met een verbinding tussen Nederlandse en Duitse communisten.
Lips is klaarblijkelijk weer vrijgelaten want Rudi Harthoorn vermeldt op zijn website (niet in zijn boek Vuile oorlog in Den Haag) dat Lips werd gearresteerd op 25 juni 1941 en daarna gevangen zat in het Oranjehotel, Schoorl, Kamp Amersfoort en in het concentratiekamp Vught. In ieder geval heeft hij de oorlog overleefd.
Na de oorlog scheidde het echtpaar. Johannes hertrouwde in 1948 met Maria Nobbe-Odinot, een weduwe van een communist, die in Dachau was omgekomen. Zelf had ze vier jaar doorgebracht in Duitse gevangenissen en in KZ Ravensbrück. Van 1951-1958 zat ze in de Tweede Kamer voor de CPN. Ook dit huwelijk liep spaak.

De Leidse filmligaDe Flimliga
In augustus of begin september 1936 werd een filmliga opgericht, met het doel om de “betere” en avant-gardefilms in Leiden te vertonen. In de aankondiging stond, dat het bijvoorbeeld om films zou gaan van Joris Ivens, nieuwere Russische cineasten of de bekende Sergej Eisenstein. Ook zouden er optredens komen van ballet- en dansgroepen en voordrachtskunstenaars.
Er is verder weinig bekend over de Leidse Filmliga, maar Johannes Servaas Lips was één van de organisatoren en van hem weten we, dat hij en zijn vrouw lid waren van de CPN of sympathiseerden met het communisme. De filmvertoningen werden aangekondigd via een advertentie in de dagbladen. De meeste films werden vertoond op zondagochtend in bioscoop Casino. Het is een interessant lijstje met enkele opmerkelijke films met een duidelijke politieke inhoud.. Helaas zijn de oorspronkelijk titels niet altijd meer terug te vinden.

Films in 1936:
Peter Vinogradoff
Pavel Vonogradoff was een in 1854 geboren Russische historicus, die al vóór de Eerste Wereldoorlog was gedwongen uit Rusland te emigreren. In Engeland werkte hij aan een groot en invloedrijk oeuvre over de sociale en economische geschiedenis van (middeleeuws) Engeland. Hij publiceerde ook over Rusland. In 1918 werd hij genaturaliseerd tot Brits staatsburger en werd uiteindelijk Sir Paul Vonogradoff. Hij overleed in 1925 in Parijs.
Op internet is niets te vinden over een film over zijn leven. Het was eigenlijk een merkwaardige keuze van de Filmliga om deze film als eerste te vertonen. Welke communist zou er geïnteresseerd zijn geweest in het leven en het werk van deze academicus?

Komsomol
Dat deze film werd vertoond is al meer te begrijpen. De Komsomol was de jeugdafdeling van de Communistische Partij in de Sovjet-Unie.
Filmgegevens konden nog niet worden teruggevonden.

Borinage
Deze bekende film van Joris Ivens en Henri Storck uit 1934 (Misère au Borinage) gaat over de ellende van de arbeiders in de gelijknamige Belgische streek tijdens een algemene staking in 1932.

Het Rijksdagbrandproces
Het is niet duidelijk om welke film het gaat, maar het was in ieder geval een film met een sterk Leidse inbreng: de van brandstichting beschuldigde Rinus van der Lubbe, die in de Bouwelouwesteeg had gewoond en die propaganda had gemaakt voor het communisme. Er waren ongetwijfeld nog tal van Leidenaren die hem hadden gekend.

Kiev in vlammen
Filmgegevens nog niet teruggevonden.

Matrozen van Kronstadt
Filmgegevens nog niet teruggevonden.

Liefde en haat
Filmgegevens nog niet teruggevonden.

Films in 1937:

maart:
Het Rijksdagbrandproces
Een reprise van deze film, maar nu met een inleiding van mr. Simon de Jong, die Marinus van der Lubbe als advocaat had bijgestaan.

oktober:
1) Tsapajev
Een socialistisch-realistische modelfilm uit 1935 over de heldendaden van een Russische generaal, die sneuvelde tijdens de burgeroorlog.
2) Een film over de begrafenis van Maxim Gorki
Waarschijnlijk een documentaire film over de begrafenis van deze literaire grootheid, die in de jaren tot zijn dood in 1936 propagandist was van de Stalinistische Sovjet-Unie.

december:
Raskolnikov, “voor het intellectuele publiek”.
Een Duitse expressionistische film uit 1923, gebaseerd op het boek Misdaad en Straf van Fjodor Dostojevski.

Films in 1938:
januari: Panzerkreuzer Potemkin
De beroemde film van Sergej Eisenstein uit 1925 met de beroemde scene van militairen op de trappen van Odessa.
Het was misschien de laatste film, want er zijn geen aankondigingen meer te vinden in de dagbladen. Of de Fimliga verder is gegaan in besloten kring is ook niet terug te vinden.

Feestavond
In september 1937 was er gezellige avond met de bekende conferencier Kees Pruis en een balletvoorstelling van het gezelschap Dynamo. Er werd gecollecteerd voor het Spaanse volk, net als een maand later na de films over Tsapajev en Gorki.

Kees Pruis
Kees Pruis was een van de radio bekende conferencier (cabaretier) en zanger, die vele tientallen populaire (meezing)liedjes op zijn repertoire had staan. Bekend zijn nog steeds de liedjes ‘zilveren draden tussen het goud’ uit 1918 , ‘in ’t groene dal in ’t stille dal’ (1926), ‘en datteme toffe jongens zijn dat willen we weten’ (1929) en vooral ’twee ogen zo blauw’ ook uit 1929. De keuze voor Pruis was toch wel een beetje merkwaardig voor de politiek-geëngageerde Filmliga. Van Pruis is niet bekend dat hij communistische sympathieën had. Maar de boog hoeft ook niet altijd gespannen te staan.

Dynamo balletgezelschap: Truus Trompert
Behalve Pruis was er nog een optreden van het balletgezelschap Dynamo. Dynamo gaf ook een voorstelling met een revue in Zomerlust op 7 december van dat jaar. Wat was Dynamo voor gezelschap? Een beetje zoeken op internet leverde direct een foto op uit 1937. Na nog een beetje zoeken kwamen er verschillende artikelen naar boven waarin het Amsterdamse gezelschap Dynamo terloops wordt genoemd. Die artikelen gaan allemaal over de Amsterdamse Truus Trompert, die veertig jaar lang een veelgevraagd naaktmodel is geweest. Truus was geboren in 1915 en kreeg in 1935 een baantje bij de textieldrukkerij van kunstenaar ­Ulco Kooistra, die ook leider was van het antifascistische arbeidersballet Dynamo. Trompert ging dansen bij Dynamo en kwam via het netwerk van Kooistra aan modelklussen. Vooral na de oorlog werd ze een bekend model. Ze is duizenden malen vereeuwigd door tekenclubs en door beroepskunstenaars. Ze poseerde ook in de Rijksacademie voor Beeldende kunsten. Truus heeft onder meer model gestaan voor een beeld op het nationaal monument op de Dam in Amsterdam als Nederlandse maagd met kind en ontbloot bovenlijf. Truus Trompert overleed in 1977 en werd zonder veel belangstelling begraven. Niemand kende haar namelijk onder haar echte naam, Anna Borghmans. Over haar leven verscheen ook een boek. Op internet is veel te vinden.