Een satirisch feestprogramma voor 3 oktober

Zo af en toe zit er in een verzameling papieren uit de oorlog een exemplaar van een feestprogramma voor een bijzondere viering van  3 oktober. Het zijn getypte exemplaren met een humoristische, ietwat satirische inhoud. Er zijn nogal wat onderling verschillende exemplaren van bekend. Daarom moet worden aangenomen dat het in die tijd veelvuldig is overgetypt en dat het onder een wat groter publiek is verspreid. Volgens een van die programma’s begint het feest om 7.00 met een ‘Reveille door afweergeschut’ en om 10 uur een ‘Aubade door soldaten van de Wehrmacht van 69 jaar en ouder in de Pieterskerk’. Lang had ik het idee, dat dit feestprogram een origineel Leids product is geweest, maar dat bleek anders te liggen. Het spoor leidde naar Vlaardingen en Schiedam.

Verzetsgroep De Geuzen
Een tijd geleden bezocht ik het Streekmuseum Jan Anderson in Vlaardingen. Dat museum vertoont een aantal uiteenlopende verzamelingen, zoals oude ambachten, oude boeken en archeologische vondsten, maar er is ook een bijzondere collectie uit de Tweede Wereldoorlog te zien, namelijk over de Geuzen. Jan Anderson begon begin jaren zestig van de vorige eeuw met verzamelen en bezit zeer veel documenten en spullen van deze verzetsgroep. De groep Geuzen uit Vlaardingen, Schiedam en omringende plaatsen is voor zover bekend de eerste verzetsgroep in Nederland geweest. Harry Paape schreef er in 1965 een boekje over, dat als boekenweekgeschenk in een grote oplage werd verspreid. Nu is er (uiteraard) het nodige te vinden op internet. Oprichter Bernard IJzerdraat, schrijver van Geuzenbericht nr. 2 is van deze groep het bekendst. Zoals zovelen in Nederland hadden de Geuzen in de eerste maanden van de bezetting geen besef van de risico’s die zij liepen. Ze onderschatten de meedogenloosheid van de bezetter, die korte metten wilde maken met alle georganiseerde vormen van verzet. Een grote groep Geuzen werd al in november 1940 gearresteerd. Achttien van hen kregen de doodstraf; vijftien mannen, onder wie IJzerdraat, werden op 13 maart 1941 geëxecuteerd, de andere drie kregen gratie. In hun plaats verloren op die dag drie deelnemers aan de Februaristaking het leven. Deze executies inspireerde Jan Campert tot zijn bekende gedicht Het lied der achttien doden.
In een van Andersons vitrines lag een papier, dat mij bekend voorkwam, maar dat ik toch niet kende. Het gaat om een satirisch programma voor de viering van de verjaardag van koningin Wilhelmina op 31 augustus 1940. Het getypte velletje (een doorslag) vermeldt de feestelijkheden die in Vlaardingen zullen plaatsvinden. Eigenaar Jan Anderson vertelde hoe dit papier bewaard is gebleven: “Na de oorlog is dit document teruggevonden in de schoorsteen van een pand aan de Emmastraat in Vlaardingen. Dit was het voormalige huis van Geus Sjaak van der Ende. Het document is toen gedeponeerd in het archief van Vlaardingen. Doordat niet alleen de 18 Geuzen de doodstraf kregen maar er ook 150 zijn afgevoerd naar Buchenwald hebben bijna alle Vlaardingers hun Geuzenmateriaal destijds verbrand. Daardoor is er bijna niets overgebleven.”
Na de vondst van dat Vlaardingse feestprogramma vroeg ik mij af of er misschien nog soortgelijke feestprogramma’s zijn geweest uit andere plaatsen. Na enig rondvragen kwamen er ook nog exemplaren boven water uit Rotterdam, ook voor Koninginnedag 1940. Er is zelfs nog een op 31 augustus 1941 gedateerd exemplaar uit Rotterdam. De programma’s zijn wat de opzet betreft identiek aan elkaar. De gelijke opzet van beide programma’s kan toch moeilijk toeval zijn. Een verband tussen Vlaardingen en Rotterdam is uiteraard niet verrassend. Het lijkt hoogst waarschijnlijk dat men in Leiden het idee uit Vlaardingen of Rotterdam heeft overgenomen. Daarover straks meer.

“Klein verzet”
Dit satirische feestprogramma behoort tot wat men wel noemt het “kleine verzet”. Met kroop achter de typemachine en typte de tekst tig keer over, vaak met carbonpapier. Er zijn veel rijmpjes, gedichtjes en moppen uit de oorlogsjaren bekend. De reikwijdte en impact van het kleine verzet wordt meestal vergeten, vaak verwaarloosd en soms gebagatelliseerd. Ten onrechte. Het aantal personen dat op die manier kon worden bereikt was beslist niet klein, zeker wanneer men de tekst aan andere mensen doorgaf.  Er zijn al in 1940 ongelofelijk veel spotversjes gemaakt en verspreid. Eerst kon men nog ginnegappen en spotten. Later werden de versjes grimmiger, net als het dagelijks leven. Humor doet leven, zelfs in zware omstandigheden. We zullen er nog eens een bijdrage aan wijden.

Leids feestprogramma
Volgens één van de Leidse exemplaren begon om zes uur ’s middags een ‘mysterieuze Gondelvaart in rubberbooten’; dit verwijst naar een verhaal of gerucht uit de meidagen: een Duits militair zou in een bootje door de Leidse grachten hebben gevaren. De karakteristiek, vaste elementen van het feest zijn opvallend afwezig. De uitdeling van haring en wittebrood en de optocht ontbreken, net als de koraalzang in het Van der Werfpark. In de Pieterskerk zou wel een koor van de Wehrmacht optreden, maar over de herdenkingsdienst geen woord. De slotrede zou om negen uur ’s avonds worden uitgesproken. De beschrijving van degene die dat zou doen zouden wij tegenwoordig niet meer gebruiken.

7 uur: Reveille door afweergeschut (groote knallen); motorgeronk zonder zijspan. Engelsche vliegers verschijnen boven de stad en maken een eererondje om de stadhuistoren.
10 uur: Aubade door leden van de Wehrmacht van 69 jaar en ouder in de Pieterskerk. O.a. zal worden uitgevoerd de plons-plons-cantate. Na afloop demonstratie van de paradepas met gangmaking.
11 uur: Luchtalarm met slagwerk.
12 uur: Uitstapje voor geëvacueerden: neergeschoten vliegtuigen bij Rotterdam.
1 uur: Waterpolowedstrijd tusschen matrozen van de Kriegsmarine en van Engelsche mijnenveegers. Houders van magnetische mijnen worden in het belang van het publiek beleefd verzocht deze thuis te houden.
3 uur: Kinderspelen op het Schuttersveld. Deelname staat open voor alle ariërs van 8 tot 12 jaar, mits bon 11 (alg. distributieboekje) is ingeleverd. Programma: 1. Bommetje trappen 2. Scherfje rapen 3. Sterretjes klimmen 4. Lichtkogels uitblazen 5. Ouden van dagen kunnen zich vermaken door parachute te springen, met polsstok.
Tenslotte een wedstrijd, waaraan ieder kan deelnemen, n.l. houtje bijten. Aan deze internationale wedstrijd zal worden deelgenomen door personen uit alle bezette gebieden. Aan de kinderen worden versnaperingen uitgereikt zooals mosterdbonbons, vuurballen e.d. Voor volwassenen regeeringsbrood op de bekende bon.
4 uur: Kun je nog zingen, zing dan mee (*). Uitvoering door de Berliner Sängerknaben onder leiding van Adolf Hamel in de Stadsgehoorzaal: 1. Alle Menschen werden Brüder 2. O jou kleine jokkebrokkie (solist Sally Göbbels) 3. Heinkel, waarheen is uw vlucht? (solist Herman Göring) 4. O kijk daar is die Engelschman, de Engelschman uit de buurt, die iedere dag geregeld komt, zolang de oorlog duurt 5. O kom eris kijken, wat er van mijn prieeltje rest 6. Ribbentroppen aan Stalins venster kloppen 7. Alle dagen thee en koffie is ook zoo lekker niet.
6 uur: Zeer interessante wedstrijd, waaraan ieder gratis kan meedoen. Mysterieuze rondvaart met rubberbootjes. Route: Hooigracht, Hooge woerd, Levendaal, Breestraat, Rapenburg, vanwaar met een omweg naar zee wordt gevaren, alwaar de stoet in ontbinding zal overgaan.
8 uur: Demonstratie van zoeklichten, gepaard gaande met doffe knallen van afweergeschut en mitrailleurvuur met lichtspoormunitie.
9 uur: Slotrede uit te spreken door een verduisterde neger. Na afloop stille omgang door de stad, extra attractie voor jongelui van 18 tot 23 jaar. Het van der Werff-park zal tot 10 uur geopend zijn. Andere leeftijden hebben alleen toegang voor zover er plaats is.

Herkomst van het pamflet
Wat is de herkomst van het pamflet? Dat bleef lange tijd de vraag. Maar het verschijnen van het boek De Onzichtbare musketier  in 2017 bracht meer klaarheid in deze zaak. Dat boek gaat over Frits van der Schrieck, een Leids student die een sleutelrol heeft gespeeld bij het illegale werk van tal van Leidse studenten. Daarover zeer binnenkort een aparte bijdrage. Van der Schrieck stond aan de wieg van ontsnappingsroutes uit bezet gebied en verzamelde informatie over de vijand, spionage dus. Enkele studenten uit zijn kennissenkring maakten het eerste in Leiden vervaardigde illegale blad Ik Zal Handhaven. Andere Leidse studenten gingen nog wat verder en pleegden aanslagen, niet alleen op stoffelijke zaken, maar ook op mensen. Zij kwamen in contact met een zich ontwikkelende illegale organisatie die hoofdzakelijk in Den Haag actief was, de Ordedienst. Een van deze jongemannen was de ex-cadet van de KMA Sjoerd Nauta. Volgens De Onzichtbare Musketier was Nauta een klasgenoot van Walter IJzerdraat, de zoon van Bernard IJzerdraat uit Haarlem, oprichter van de verzetsgroep De Geuzen en schrijver van het Geuzenbericht. Het is zeer aannemelijk, dat het feestprogramma via deze weg uit Vlaardingen naar Leiden is gekomen.

(*) Kun je nog zingen, zing dan mee was de titel van een zeer veel gebruikte liedjesbundel, die voor het eerst in 1906 is verschenen.