Palsgraaf, Aaltje
Op het Leidse arbeidsbureau was het in de zomer van 1943 een buitengewone drukke tijd. Door een opeenvolging van maatregelen moesten zich in korte tijd vele mannen melden voor de arbeidsinzet. De meesten moesten naar Duitsland, de rest werd in Nederland of Frankrijk te werk gesteld. Men kon om allerlei redenen vrijstelling krijgen, onder andere op medische gronden. Daarom werden alle mannen die zich kwamen melden gekeurd door een arts.
Formuliertje
De keuring stelde niet veel voor. Alleen wanneer men ernstige lichamelijke of geestelijke gebreken had volgde afkeuring. Wie een baan had was so wie so in staat te werken. De medische afdeling was gevestigd in de kamers 7 en 8. In de ene kamer vond het onderzoek plaats door de keuringsarts Verhoog. In de andere kamer werden de uitslagen geadministreerd. Van iedere gekeurde man moest een briefje worden gemaakt waarop de uitslag vermeld stond. Op zo’n briefje stond vaak een code die een bijzonderheid aangaf over de gezondheid van de gekeurde persoon. Het liefst zagen de mannen de aantekening ‘U.f.D’: Untauglich für Deutschland. Volgens een naoorlogse verklaring van de ambtenaar Arie-Jan van der Hoek was men daarmee vaak tevreden totdat men er achter kwam, dat men dan ook niet naar Frankrijk werd gestuurd. Daar was kennelijk genoeg animo voor. Vervalsen was lange tijd eenvoudig door gewoon de letters U.f.D. toe te voegen en/of de code te wijzigen.
De medische afdeling
Verhoog had volgens een personeels- en kameroverzicht van het arbeidsbureau uit 1943 drie medewerksters. Verpleegster Aaltje Palsgraaf assisteerde bij de keuring en de twee andere vrouwen verwerkten de formulieren. Van de typiste Ans Goutier, die apart op deze website wordt vermeld, was al bekend dat ze formulieren vervalste. Nu is er ook meer bekend over Aaltje Palsgraaf (1914-1992). Zij wordt in verschillende onafhankelijke bronnen genoemd, maar de samenhang tussen die bronnen was niet direct duidelijk. Het verband blijkt te maken te hebben met een huwelijk.
In de Leidse dagbladen van 6 augustus 1947 staat een verslag van een zitting van het Leids Tribunaal over de berechting van de keuringsarts Verhoog. Daarin wordt vermeld, dat Aaltje tijdens de keuring gewoon wat anders invulde op het formulier dan wat Verhoog haar opgaf.
Haar naam wordt ook door Verhoog zelf genoemd in een verhoor van de Politieke Recherche Afdeling in 1945 inzake het gedrag van twee jongens uit Noordwijkerhout. De jongens hadden de rechercheur van de PRA verteld, dat zij in 1943 een ‘juffrouw’ van het arbeidsbureau hadden ontmoet, die hen had gezegd naar de keuring te komen. Een van de jongens noemde haar ‘zuster Meijer’. Zij zou dan zorgen voor afkeuring. Helaas voor de jongens was het anders gelopen en waren ze door Verhoog rechtstreeks overgedragen aan de speciale politie, die op het arbeidsbureau altijd aanwezig was. Ze werden eerst overgebracht naar strafkamp Erika in Ommen en daarna hadden ze onder zware bedreiging getekend voor de (nationaalsocialistische) Nederlandsche Oostcompagnie. In deze zaak werd ook Verhoog gehoord, maar die kon zich dit specifieke geval in 1945 niet meer herinneren. Hij vermoedde dat de zaak verband hield met het illegale werk van zijn assistente Aaltje Palsgraaf. Door deze zaak waren haar “knoeierijen” aan het licht gekomen en dat was aanleiding geweest om haar te ontslaan. Het gedwongen vertrek van Aaltje heeft er waarschijnlijk toe geleid, dat de beide jongemannen eind augustus door Verhoog direct aan de politie werden overgeleverd.
Huwelijk
Verhoog merkte in het verhoor terloops op dat zij was gehuwd met een zekere Meijer. Enig zoekwerk leverde op, dat Aaltje begin augustus 1943 is getrouwd met Frederik Meijer, ambtenaar op het arbeidsbureau te Den Haag. De inschrijving in het huwelijksregister vermeldt bij haar als beroep verpleegster. Ook staat er in de akte vermeld, dat zij tot voor kort in Den Haag had gewoond. Als getuigen traden twee collega’s op van het Leidse arbeidsbureau. Tjan Giap Go was werkzaam op de afdeling migratie en was volgens de kamerindeling uit 1943 belast met onder meer ‘het bijwerken op lijsten van het resultaat der medische keuring’. Van Ernst de Vreugd weten wij , dat ook hij bij allerlei vervalsingswerk betrokken is geweest. Best opvallend, dat Aaltje en Frederik uitgerekend deze twee collega’s als getuige hebben gevraagd. Ze hadden er kennelijk een bijzondere band mee.
Door de naam Meijer blijkt er opeens nog een bron beschikbaar te zijn en wel een heel directe. In de documentatie van het NIOD te Amsterdam zit een verslag van mw. Meyer, gedateerd 19 juni 1945, over haar illegaal werk. Zij verklaart daarin, dat zij enige tijd op het arbeidsbureau in Den Haag en in Leiden heeft gewerkt als zuster bij de keuringsarts dokter Verhoog. In die tijd heeft zij naar eigen schatting ongeveer 800 afkeuringsbewijzen vervalst. Mw. Meyer blijkt nu dus Aaltje Palsgraaf te zijn. In haar bief schrijft ze nog, dat ze werd gearresteerd door de Leidse rechercheurs Biesheuvel en De Groot en naar de Sipo/SD in Rotterdam overgebracht. Bij haar verhaal voegde ze een lijstje met namen van mannen die zij had geholpen.
Helaas is er over haar arrestatie niets te vinden in de Leidse politiearchieven. Haar arrestatie is jammer genoeg evenmin terug te vinden op een arrestantenkaart van de Sipo/SD in het Rotterdams archief.
Ans Goutier
Het is opvallend, dat Aaltje Palsgraaf in haar verslag niets zegt over haar directe collega Ans Goutier en dat Ans Goutier in haar verklaringen niets zegt over Aaltje Palsgraaf. Het is uiterst onwaarschijnlijk, dat beide vrouwen los van elkaar formulieren hebben vervalst. Ans Goutier werkte nauw samen met Ernst de Vreugd, die dus getuige was bij het huwelijk van Aaltje in augustus 1943. Ernst en Ans trouwden direct na de Bevrijding met elkaar. Gelet op zijn taakomschrijving moet ook Tjan Giap Go op de hoogte zijn geweest, waarschijnlijk zelfs hebben meegewerkt, aan de grootschalige vervalsing. Het is niet zo gek om te veronderstellen dat ook de bruidegom van een en ander op de hoogte is geweest. Wellicht was hij illegaal actief op het Haagse arbeidsbureau, maar dat moeten Haagse onderzoekers maar uitzoeken. Zo blijkt er bij het huwelijk van Aaltje en Frederik een speciale verstandhouding te zijn geweest tussen het bruidspaar en de getuigen.
Overigens worden Aaltje en Frederik (1900-1963) vermeld op de website Dutch Jewry/Akevoth.org. De reden daarvan wordt niet vermeld.
De foto uit 1943
In de zomer van 1943 is er een groepsfoto gemaakt van het personeel van het arbeidsbureau. Op die foto staan onder meer Ans Goutier en Ernst de Vreugd. Ans draagt een verpleegstersuniform (nou ja, een wit schort). Wellicht is de foto gemaakt na het ontslag van Aaltje Palsgraaf, die als verpleegster zeker bepaalde kleding zou hebben gedragen. Ook Tjan Giap Go staat er op, maar het is niet zeker wie dat op de foto is. Op het arbeidsbureau werkte namelijk ook Tjan Hwat Go, misschien wel een broer. Het lijkt nu ook wel zeker te zijn, dat dokter Verhoog eveneens op de foto te zien is, gekleed in een witte doktersjas.
Bronnen:
> Kamerlijst GAB Leiden (artikel in voorbereiding);
> Trouwakte ELO 1943/523 (digitaal in te zien);
> Het Leidsch Dagblad, De Leidsche Courant en De Nieuwe Leidse Courant van 6 augustus 1947 bevatten alle drie hetzelfde verslag van de zitting op 5 augustus;
> NIOD DOC II 249-1235.