Hoek, Arie Jan van der

Gepubliceerd door Alphons Siebelt op

Arie Jan van der Hoek (1907) was een van de vele ambtenaren van het Leidse arbeidsbureau die geprobeerd heeft de arbeidsinzet, de tewerkstelling in Duitsland, te saboteren. Hij deed dit op eigen houtje, maar zijn activiteiten bleven niet onopgemerkt.

Op 10 mei 1940 was Arie Jan toevallig thuis in Nederland. Het schip SS Veendam van de Holland-Amerikalijn waarop hij werkzaam was als klerk van de purser was op 6 mei in Rotterdam aangekomen. De Veendam zou op 12 mei weer uitvaren maar de oorlog maakte een einde aan de geregelde vaart van de passagiersschepen. Arie Jan moest omzien naar ander werk.

Dienst Sociale Zaken
Eind augustus 1940 werd hij aangesteld bij de dienst Sociale Zaken van de gemeente Leiden als administratieve hulpkracht. Binnen enkele weken kreeg hij de opdracht de administratieve zaken te regelen voor de medische keuring van alle werklozen die bij de Leidse (districts-)arbeidsbeurs stonden ingeschreven. Duitse artsen zouden gaan beoordelen of de werklozen in aanmerking kwamen voor tewerkstelling in Duitsland. Die keuring was erg oppervlakkig en de meesten werden goedgekeurd. Vele honderden mannen togen zonder veel problemen naar Duitsland. Arie Jan kon de mannen die daar niet heen wilden helpen door de keuringsformulieren zelf te voorzien van de valse aantekening Untauglich für Deutschland.

Arbeidsbureau
Per 1 mei 1941 trad Arie Jan in dienst van het pas opgerichte gewestelijk arbeidsbureau, dat zijn intrek had genomen in het voormalige pand van het Stedelijk Gymnasium aan de Doezastraat. Hij kwam te werken op de afdeling Migratie en was belast met de administratie van de verlofgangers. Voor de verlofgangers die verder thuis wilde blijven regelde Arie dat hij niet meer verder werd opgeroepen. Waarnemend directeur Oostveen ontdekte de knoeierij en promoveerde Arie Jan naar een andere afdeling. Daar knoeide hij verder met verlofpassen, maar nu liep het verkeerd af. Op 8 juni 1943 werd hij gearresteerd en kwam via het huis van bewaring in Scheveningen (het “Oranjehotel”) en dat in Utrecht terecht bij de Sipo/SD in Rotterdam. Mogelijk hield deze arrestatie verband met een poging een vals stempel te laten maken bij NV Foto-litho Inrichting Koningsveld aan de Breestraat.

Obergericht
De zaak werd voorgelegd aan het Duitse Obergericht, maar hij kwam er op de zitting van 13 december genadig vanaf en kon direct naar huis. Arie Jan kon terugkeren naar het Leidse arbeidsbureau, maar op zijn eerste werkdag in 1944 werd een aanslag gepleegd op de directeur Gerard Diedericx. Medio februari kreeg hij met de collega’s Jansen, De Jong, Henk Rodenburg en Hollebeek de opdracht alle textiel bedrijven te gaan controleren of ze de formulieren van het Zurückstellungsverfahren hadden opgestuurd. Na overleg met de eind 1942 ontslagen directeur Hazelhoff besloten vier van de vijf onder te duiken. Via Hazelhoff kreeg hij nu een baan bij het Rijksbureau voor textiel in Amsterdam.
Via zijn eveneens ondergedoken collega Henk Rodenburg kreeg Arie Jan contact met een illegale groep, die bekend is geworden als de TD-groep.

TD-groep in Groningen
De TD-groep is genoemd naar de Tweede distributiestamkaart omdat deze groep zich vooral heeft beijverd om de problematiek rond de TD voor onderduikers op te lossen. De groep had een klein, maar invloedrijk netwerk in Nederland onder ambtenaren van de arbeidsbureaus, distributiekantoren en gemeenten. Voor de TD-groep moest Arie Jan contact leggen met het arbeidsbureau in Groningen. Tijdens een overleg in Groningen werd hij op 22 mei 1944 gearresteerd door de Sipo/SD tezamen met zijn zus Paulina (1904) en een zekere Geerlings. Dat was een schuilnaam van Jan Willem Gerritsen (1907), die werkzaam was op de gemeentesecretarie van Deventer en behoorde tot de illegale Congsi- groep. Zijn zus Paulina woonde in Schiedam (waar Arie ook was geboren) en was daar werkzaam bij de gemeentelijke accountantsdienst.

Kamp Amersfoort
Arie werd niet gearresteerd omdat hij bij een illegale organisatie zat, maar omdat hij van zijn werk in Leiden ongeoorloofd was weggebleven. Na vijf dagen doorgebracht te hebben in het Scholtenhuis werden Arie Jan en Paulina overgebracht naar Rotterdam, Jan Willem Gerritsen ging naar Arnhem. Gerritsen overleed in het KZ Sandbostel op 28 april 1945. Paulina kwam terecht in Kamp Vught en later in KZ Ravensbrück. Zij overleefde de oorlog. Gelet op het lot van zijn zus en van Jan Willem Gerritsen heeft Arie Jan geluk gehad. Hij belandde weliswaar in Kamp Amersfoort, maar na een verblijf van tweeeneenhalve maand kwam hij op 18 september 1944 weer op vrije voeten en keerde terug naar huis in Leiden. Daar kreeg hij contact met zijn oud-collega Joop Siebelt van de Arbeidscentrale en werd ingeschakeld bij het uitbetalen van het stakend spoor- en trampersoneel.

Zeemansgraf
Na de oorlog ging Arie Jan weer varen voor de Holland America Lijn en werd adjunct-purser. Op 24 oktober 1964 sloeg hij overboord. Zijn lichaam is nooit gevonden.

Tekst bijgewerkt op 8 maart 2021.