Wolkers, Jan
Voor de beeldend kunstenaar en schrijver Jan Wolkers (1925-2007) is de Tweede Wereldoorlog een bijna allesbepalende periode van zijn leven geweest. In vele romans, verhalen en essays heeft hij zijn ervaringen, gevoelens en indrukken een literaire vorm gegeven. Ook heeft hij een aantal monumenten gemaakt, waarvan het Auschwitzmonument in Amsterdam uit 1993 wel het bekendste zal zijn. De oorlogsjaren in Oegstgeest en Leiden vormen het decor van zijn leven tussen zijn 14e en 20e levensjaar, waarin zijn teken- en schildertalent tot ontwikkeling kwam, net als zijn grote liefde voor vrouwen. In deze jaren maakte hij zich los van zijn gereformeerde en kleinburgerlijke achtergrond, die hem zo vreselijk benauwden. Hij schreef er vaak over, vooral in de boeken Terug naar Oegstgeest en Kort Amerikaans.
Wolkers werd op 26 oktober 1925 geboren in de Deutzstraat in Oegstgeest. Hij was het derde kind uit een gezin dat uiteindelijk elf kinderen zou tellen. Zijn vader had er tot aan het begin van de oorlog een kruidenierswinkeltje, maar dat leverde onvoldoende op om het grote gezin te onderhouden. Het gezin Wolkers moest twee dramatische gebeurtenissen verwerken. Gerrit, de jongere broer van Jan overleed op 30 augustus 1944. Zijn jongste zusje Lydia, geboren in juni 1941, overleed een maand later. Opmerkelijk zijn de doopnamen van het kind: Lydia Beatrix Irene. De ouders van Wolkers waren gereformeerd en, uiteraard, ook trouw aan het Koninklijk Huis.
Op de Leidsche Houtschool (Uitgebreid Lager Onderwijs) deed Jan het niet zo best en daarom werd hij van school gestuurd. Nu moest hij een baantje nemen. In de meidagen van 1940 was hij hulpje bij het Pathologisch Laboratorium van het Academisch Ziekenhuis. Daar zag hij hoe dode militairen naar binnen werden gebracht. Nadat hij zijn baantje bij het Pathologisch Laboratorium weer was kwijtgeraakt nam hij een baantje aan als tuinjongen op het landgoed Nieuweroord aan de Rijnsburgerweg, eigendom van de industrieel A. Bosman. Het staat nu nog bekend als het “bos van Bosman”, maar het is kleiner dan het in de oorlogsjaren was. Terwijl hij daar overdag werkzaam was volgde hij vanaf het najaar van 1941 lessen op de Avondtekenschool in de Paul Krugerstraat. Eerder al had typelessen gevolgd bij Instituut Pont in de Breestraat. In 1943 kreeg hij dankzij het typediploma een baantje bij het Distributiekantoor van de gemeente Oegstgeest.
Ondergedoken
Wolkers werd op 26 oktober 1943 achttien jaar oud. Dat betekende dat hij zou worden opgeroepen voor de Nederlandse Arbeidsdienst (NAD). Begin januari 1944 zou hij dan naar een kamp van de NAD moeten gaan. Daar had hij geen trek in; hij verscheen naar we mogen aannemen niet op de keuring en voldeed niet aan de oproep. Dat had twee gevolgen. Wolkers werkte in die tijd op het Oegstgeester distributiekantoor, maar daar mocht hij onder die omstandigheden niet blijven. Door weg te blijven van de NAD maakte hij zich bovendien schuldig aan een strafbaar feit. Daarom liep hij het risico te worden opgepakt door de politie. Zo werd hij automatisch onderduiker, maar dat heeft hem niet zo gehinderd. Hij liep vrij rond en ging waar hij maar wilde. Het thema onderduiken speelt in zijn oeuvre geen rol van betekenis.
Wolkers pakte zijn spulletjes en verliet Wolkers het ouderlijk huis. Hij betrok een zolderkamertje aan de straatkant aan de Nieuwe Mare. Na zijn onderduiken voor de Nederlandse Arbeidsdienst werkte Wolkers voor halve dagen als decorateur van lampenkappen in een atelier aan de Boerhaavelaan. In Kort Amerikaans heet de eigenaar jonkheer d’Ailleurs maar in werkelijkheid heette de man jhr mr. dr. P. A. G. de Milly, graaf van Heiden Reinestein.
Ars Aemula Naturae
Ars Aemula was een broeinest van de NSB’ers, zij het op heel kleine schaal. Niet alleen de tekenleraar Egbert Bouwman was lid van de NSB maar ook de directrice mw. Itterson-Knöpfle en haar man. In 1944 had Ars Aemula nog maar weinig leden, de meesten waren allang weggelopen. Na Dolle dinsdag was Bouwmeester gevlucht en woonde Wolkers alleen in het pand van Ars Aemula.Wolkers verliet het ouderlijk huis en betrok
Meer lezen?
De biografie van Onno Blom, Het litteken van de dood: de biografie van Jan Wolkers (Amsterdam 2017). Overigens schrijft Blom op pagina 165 eerst dat Wolkers werd opgeroepen voor de Arbeitseinsatz en drie regels later over de Arbeidsdienst, maar dat waren twee verschillende fenomenen.
