Touw, ds. Hendrik Cornelis
Dominee Hendrik Cornelis (Henny) Touw (1903-1972) is bekend geworden omdat hij op 3 oktober 1941 een geruchtmakende dienst heeft geleid in de Pieterskerk ter gelegenheid van de herdenking van Leidens ontzet. In nauwelijks verhulde woorden bracht hij de overwinning van 3 oktober 1574 op de Spaanse overheerser in verband met de actualiteit van de Duitse bezetting. De kerk zat afgeladen vol met onder andere de burgemeester, wethouders, de rector-magnificus en een aantal hoogleraren van de universiteit plus een fors aantal plaatselijke notabelen. Volgens De Leidsche Courant was ook de (pas ontslagen) oud-burgemeester A. van de Sande Bakhuyzen aanwezig. Iedereen kon op zijn vingers natellen, dat deze dienst door de bezetter nauwlettend zou worden gevolgd. Burgemeester R.N. de Ruyter van Steveninck, lid van de NSB, had zelfs tevoren laten weten, dat hij de kerk zou verlaten wanneer er aanvallen op de bezettingsmacht of op de NSB zouden worden gedaan. Dat gevaar was niet denkbeeldig omdat de grote kerkgenootschappen al enige tijd met elkaar in nauw contact stonden om zo nodig gezamenlijk te protesteren tegen de politieke maatregelen van de Bezetter. In de zomer van 1941, na de inval in de Sovjet-Unie, hadden de verhoudingen zich in Nederland verhard en de NSB probeerde hardnekkig een leidinggevende rol in Nederland te verkrijgen. Begin oktober 1941 was het nog niet zover (en het zou ook nooit zover komen), maar het leek toen een heel logische ontwikkeling te zijn.
De symboolwaarde van Leidens Ontzet als verzet tegen de vijand was overduidelijk. Iedereen in de kerk zal er het zijne over hebben gedacht, maar zou de dominee er over durven spreken? Dat deed Touw inderdaad, uitgebreid en in weinig verhullende woorden. Zijn preek zal bij menig toehoorder tot onrust zal hebben geleid. Touw wees op de actualiteit van de gebeurtenis uit 1574. Hij wees vele malen op de toenmalige hoop op bevrijding van de ‘tyrannie’. Alleen al in de eerste zin gebruikte hij driemaal het woord ‘vrijheid’. Hij sprak over Willem van Oranje, de verbondenheid met het vorstenhuis en over de gebruikelijke voorbede voor de Koningin in de Hervormde diensten. Ook sprak hij over de Leidse Universiteit, die door Willem van Oranje aan Leiden was geschonken. Iedereen in de kerk dacht ongetwijfeld aan de sluiting van de Universiteit na de redevoeringen van prof. R. Cleveringa en enkele collega’s op 26 november van het vorige jaar. De boodschap van Touw was niet mis te verstaan. Touw eindigde de dienst met het uitspreken van een gebed voor de Koningin, voor de vreemde machthebbers ‘dat zij zich buigen voor Uw geboden’, voor de plaatselijke overheid (hij doelde waarschijnlijk op de burgemeester) en voor de universiteit.
Zowel De Leidsche Courant als het Leidsch Dagblad deed verslag van deze gebeurtenis. Het Leidsch Dagblad liet in het verslag veel weg, maar gaf de woorden van Touw over de vrijheid en tirannie toch redelijk uitgebreid samengevat weer.
Over de preek van Touw op die dag is al veel geschreven en gesproken. Weinig aandacht wordt er geschonken aan de bijzondere context van dit pleidooi voor de traditionele vrijheid. De volgende dag, een zaterdag, vond er namelijk een grote manifestatie plaats van de NSB in Leiden, compleet met Leidse en Haagse WA, muziek en vendels. Op de Beestenmarkt luisterden de WA-mannen naar een gloedvol betoog van een landelijke functionaris van de NSB. Dit uiterlijk vertoon paste bij de hoop van de NSB de macht in handen te krijgen. Die hoop zou nog maanden aanhouden, maar nooit in vervulling gaan.
Het is merkwaardig dat Touw de dienst op 3 oktober 1941 heeft mogen leiden. Hendrik Cornelis Touw (1903) was vanaf 1934 tot 1 april 1940 dominee geweest in Eerbeek. Op 31 maart 1940 werd hij bevestigd in het ambt door K.H. Miskotte, een bekend Hervormd theoloog, tevens zijn zwager. Touw werd dominee van wijk II rond de Morsweg. Een kerkgebouw was er nog niet, de diensten werden vanaf 1936 gehouden in de gymzaal van de lagere school aan de Hoge Morsweg nr. 12. Hij was dus net vijf weken dominee in Leiden toen de bezetting een aanvang nam. Twee weken na de capitulatie raakte hij betrokken bij een groep van theologen, die al jaren voor de oorlog geïnspireerd waren door de Zwitserse theoloog Karl Barth en de Bekennende Kirche. De allereerste bijeenkomst vond plaats in Leiden, maar de locatie is niet bekend. Het zou best de woning van Touw kunnen zijn geweest. De informele groep die ontstond werd de Lunterse Kring genoemd. De leden of deelnemers hebben gedurende de hele oorlog druk uitgeoefend op de synodale organen om principiële reacties te geven op de maatregelen van de bezetter. Daarmee oefenden zij tevens druk uit op het Interkerkelijk Overleg (aanvankelijk Convent der Kerken), waaraan alle Nederlandse kerkgenootschappen van enige omvang deelnamen. De Lunterse Kring was niet beperkt tot hervormden maar omvatte theologen van verschillende kerkgenootschappen. Een van de drijvende krachten was ds. J.J. Buskes uit Rotterdam, van de Gereformeerde Kerken in Hersteld Verband (vanaf 1943 Hervormd). Maar ook Miskotte behoorde tot de Kring. Beide dominees hadden al jaren voor de oorlog in woord en geschrift stelling genomen tegen het nationaalsocialisme, het antisemitisme en de NSB. Ook waren er contacten met Kerk en Vrede, een groepering van christenpacifisten en christensocialisten. Het ligt voor de hand te veronderstellen, dat Touw via zijn zwager bij de Lunterse Kring is gekomen. De Lunterse Kring had in oktober 1941 al verschillende brochures geschreven en, in samenwerking met het illegale blad Vrij Nederland, verspreid. Waarom is de keus voor het uitvoeren van deze gevaarlijke onderneming op Touw gevallen? Een hele verantwoordelijkheid voor de dominee die nog maar een jaar in Leiden gevestigd was en als predikant niet eens over een eigen kerkgebouw kon beschikken. Hebben de Leidse dominees een bewuste keuze gemaakt voor Touw, omdat die een dergelijke tekst durfde uit te spreken? Heeft hij zichzelf aangemeld? Het blijven onbeantwoorde vragen. Het had erger kunnen zijn: er was in Leiden ook een predikant, die openlijk pro NSB was, Willem Boissevain.
De preek van Touw was op het scherpst van de snede, maar hij heeft voor zover bekend geen nadelige gevolgen van zijn toch zeer provocerende preek ondervonden. Andere predikanten zijn voor minder naar een concentratiekamp gestuurd, maar in oktober 1941 bleef het meestal bij intimiderende verhoren. Zelfs dat is niet gebeurd. Delen van zijn preek zijn zelfs aangehaald op de radio uit Londen. De tekst van de dienst werd tijdens de bezetting gestencild en clandestien verspreid. Dit gebeurde opnieuw na de bevrijding. In de weken na de Duitse capitulatie kreeg Touw opdracht tot het schrijven van het boek Het verzet der Hervormde Kerken, dat in 1946 verscheen. Zijn eigen verzetsdaad is er niet in opgenomen. Wel heeft hij vermeld, dat hij op 19 november 1942 voor een andere aangelegenheid door de Duitse Sipo/SD is verhoord. Over de activiteiten van Touw tijdens de oorlog is verder niets bekend. Vermoedelijk was hij betrokken bij de hulp aan ondergedoken Joden, net als zijn zwager Miskotte. In 1947 vertrok Touw weer uit Leiden en werd studentenpredikant in Utrecht. Hij overleed in 1972 en werd begraven op begraafplaats Heidehof in Ugchelen. Het graf, waarin ook zijn echtgenote Gerritdina Miskotte in 1980 is bijgezet, is niet voorzien van een grafsteen en moeilijk te herkennen.
De preek van 3 oktober 1941 werd besproken door Mw. Van Eijk van Heslinga, voorzitter van de 3 octobervereniging, op 4 mei 2009 ter gelegenheid van Dodenherdenking. Een boekje met de tekst van de dienst is gedigitaliseerd en te zien en lezen op de website Geheugen van Nederland.
Overigens kon Touw in de familiekring een heel ander gezicht laten zien. De familie Miskotte lag in een deuk, wanneer oom Henny een grootse imitatie van de Führer ten beste gaf, compleet met verwilderde blik, woede-uitbarstingen, pathos en retoriek, tot hij rood aanliep. Toen werd het zelfs voor de aanwezigen wat beangstigend. Een onvermoede kant van een predikant.
Het boek over het verzet van de de Nederlandse Hervormde Kerk: H.C. Touw, Het verzet der Hervormde Kerk (’s Gravenhage 1946), 2 delen. De titel is wat misleidend, omdat het kerkgenootschap altijd zeer weifelend is geweest om stelling te nemen, dit in tegenstelling tot de predikanten die dat, geïnspireerd door de Lunterse kring of uit persoonlijk overtuiging, wèl aandurfden.
De passage over de Hitlerimitatie is te vinden in het boek Miskotte. Theoloog in de branding, 1894-1976 (Amsterdam 20016), geschreven door Herman de Liagre Böhl.
Afbeelding via mw. J. Dijkstra te Eerbeek.
