Klokkenvordering in 1943

Het weghalen door de Bezetter van de kerkklokken in de late winter en het voorjaar van 1943 heeft grote beroering gewekt onder de bevolking. Maar het kwam niet als een verrassing. Zoals bekend mag worden verondersteld, had de Bezetter in juni 1941 al metalen voorwerpen gevorderd van particulieren en bedrijven. Dat had alles te maken met de voortgaande oorlog, die in juni 1941 met de inval in de Sovjet-Unie een nieuwe fase was ingegaan. Feitelijk ging de metaalvordering maar net vooraf aan die nieuwe strijd in Oost-Europa.

De metaalvordening van 1941 kende een groot aantal uitzonderingen. Aan één daarvan zullen we nu aandacht besteden, namelijk de luidlokken. Die kwamen pas in 1942 aan de beurt. In juli 1942 verscheen verordening 79/1942, waarin werd bepaald dat nu bepaalde grote metalen voorwerpen moesten worden aangegeven. Het houden van die voorwerpen werd vergunningplichtig. Op deze lijst stonden ook kerkklokken, maar vreemd genoeg geen profane luidklokken. Die werden pas later, in de Beschikking van 26 juni 1943 genoemd. Toen waren er toch al heel wat weggehaald. Een duidelijk gevalletje van reparatieregelgeving. Op grond van de verordening moesten de klokken worden aangegeven bij de Rüstungsinspektion in Den Haag. De algemene uitvoering kwam in handen van het aannemersbedrijf PJ. Meulenberg uit Heerlen. Die had op een bepaald moment acht ploegen, die in heel Nederland aan het werk waren.

Voorspel
Al in de Eerste Wereldoorlog werden door het Duitse Keizerrijk metaal en klokken gevorderd om te worden omgesmolten tot kanonnen en ander wapentuig. Met die kennis in het achterhoofd ontwikkelde het Rijksbureau voor de Monumentenzorg in de jaren dertig voorstellen voor de bescherming van monumenten in oorlogstijd. Daarin werd aandacht besteed aan de mogelijkheid dat kerk- en luidklokken zouden worden gevorderd door de Nederlandse regering of door een bezettende macht. Men besloot een inventarisatie te maken van alle in Nederland aanwezige klokken. De klokken die het meest waardevol werden geacht, werden voorzien van een geschilderde letter M (van: monumentaal) en kregen een certificaat in vier talen, waarin werd gevraagd deze klokken te ontzien. In totaal werden ongeveer 5000 klokken genoteerd met een geschat gewicht van drie miljoen kilo, 30.000 ton. Een deel daarvan zou moeten worden beschermd.
In 1996 verscheen een gedrukt overzicht, opgesteld door Monumentenzorg, van alle voor de oorlog door Monumentenzorg geregistreerde klokken in Nederland met specificaties. Bij iedere klok is genoteerd wat er in de oorlog mee is gebeurd, althans voor zover dat bekend was. Een fors deel was verloren gegaan, de rest was teruggevonden op diverse locaties in Nederland en in Duitsland. Een deel zat nog in het ruim van een gezonken schip.

1942: De eerste klokken worden opgehaald
De eerste klokken werden in Limburg opgehaald in november 1942. Zoals gebruikelijk liep men achter de feiten aan en ontstond er een voor de bezettingstijd kenmerkend onderhandelen tussen de Rüstungsinspektion en diverse belanghebbenden. Zoals altijd zette de bezetter hoog in en probeerden de Inspectie Kunstbescherming de hoge eisen van de bezetter af te vlakken, die daar meestal genadiglijk in toestemde en zo meestal zijn zin kreeg. Bovendien mocht de Inspectie zélf beslissen welke klokken gespaard zouden blijven. Dan leek men nog iets te hebben gered, totdat er na enige tijd toch weer nieuwe eisen werden gesteld en er nieuwe offers moesten worden gebracht. De status van M-klok bleken niet afdoende te zijn. In het spergebied (Zeeland, de kuststrook van Noord- en Zuid-Holland) en in Groningen, Friesland en de kop van Drenthe) zouden ook deze klokken verdwijnen.

1943: De Leidse klokken zijn aan de beurt
Aan de hand van de lijst van Monumentenzorg kan worden nagegaan op welke datum de meeste Leidse klokken zijn weggenomen. Niet van alle klokken is de exacte datum bekend. Als eersten waren op 16 februari de klokken van de dekenale kerk en de gereformeerde kerk in Leiderdorp aan de beurt. De volgende dag verdween de klok uit de toren van de Oosterkerk aan de Herengracht. Op 18 februari werden twee klokken uit de toren van de gereformeerde Zuiderkerk aan de Lammenschansweg gehaald , een uit de Liduinaschool aan de Zoeterwoudsesingel en een uit de RK begraafplaats Zijlpoort. Een drukke dag, want ook drie M-klokken uit toren van de Hooglandse kerk werden op de vrachtauto geladen; de vierde volgde op 4 maart. De volgende dag werden er zeven klokken weggehaald, waarvan twee in Zoeterwoude dorp.

Weer een dag later op 20 februari verdwenen 43 van de 47 klokken van het carillon van het Stadhuis. Het was nog gloednieuw. Het Leidse Stadhuis was namelijk in 1929 tot de grond afgebrand, waarbij de klokken verloren waren gegaan. De herbouw was in de zomer van 1940 voltooid en het nieuwe carillon speelde vanaf oktober van dat jaar. Na het bezoek van Meulenberg ( “klokken Peter”) waren er nog vier over. Kennelijk was de vrachtauto nog niet vol, want die dag werden ook twee klokken van de Petruskerk meegenomen. In de paar dagen daarna verdwenen nog minstens dertien klokken. Waarschijnlijk zijn de klokken waarvan niet bekend is op welke datum ze zijn verwijderd in de laatste dagen van februari meegenomen.

Hoe ironisch was het, om op 22 februari 1943 in de krant de aankondiging te lezen van het radiopraatje van de bekende NSB-propagandist Max Blokzijl: “De klok heeft twaalf geslagen’. Waarschijnlijk was de hele operatie pas op 18 augustus afgerond, toen de twee 17e eeuwse klokken uit de Zuiderkerk werden getakeld. Uiteindelijk bleven er nog zeven klokken in de stad over, waaronder de grote Bourdon, een luidklok, in de toren van het Stadhuis, die door het Leids studentencorps LSC was betaald. Deze was niet monumentaal maar zou dienst kunnen doen als alarmklok.

Foto’s
Er bestaan verschillende foto’s van het weghalen van de Leidse klokken, onder andere uit de torens van het Stadhuis, de Marekerk, het Academiegebouw, de Hooglandse kerk en de Hartebrugkerk. Door de onzekerheid over het auteursrecht zijn de foto’s voorlopig niet meer op internet te bekijken, maar wel in de studiezaal van Erfgoed Leiden e.o. en in een aantal boeken en publicaties. Wat opvalt is, dat er in sommige gevallen publiek op de foto te zien is, met name die van de klokkenroof uit de toren van het Stadhuis en van de Hooglandse kerk. Die van de Hooglandse kerk zijn van een afstandje uit een raam van een tegenoverliggend pand gemaakt, maar die bij het Stadhuis zijn gewoon ter plekke geschoten. De klokkenrovers lijken zelfs te poseren.

Correctie op het fotoboek Leiden4045
In het fotoboek Leiden40-45 van Hans Blom en Alphons Siebelt zijn enkele foto’s afgedrukt op de pagina’s 52 en 53, maar helaas kloppen de bijschriften niet. De foto die ook op de omslag staat toont niet het weghalen van de klok, maar het terugplaatsen van de klok in 1946 door het bedrijf van Elderhorst uit Zoeterwoude. J. Elderhorst is ook te zien op de foto op pagina 64 waarop hij staat met zijn echtgenote P.M. Elderhorst-Juffermans en de Joodse onderduiker Leon Max van Gelderen, die een tijdlang bij Elderhorst was ondergedoken.

Na de oorlog
Enkele klokken bleken na de oorlog gespaard te zijn gebleven en keerden terug maar de meeste klokken moesten opnieuw worden gegoten. Het duurde meer dan vijf jaar voordat de Leidse gebouwen weer van klokken waren voorzien.

Het overzicht is samengesteld aan de hand van gegevens van Monumentenzorg gecombineerd met gegevens uit andere bronnen.