Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers (LO)

De De Landelijke Organisatie voor hulp aan onderduikers (LO) is ontstaan uit een initiatief van de gereformeerde predikant Fredrik Slomp uit Heemse (Overijssel, thans gemeente Hardenberg), die in 1942 onder de schuilnamen ‘Frits de zwerver’ of ‘ouderling van Zanten’ het land in trok om onderduikadressen te vinden. Het ging hierbij aanvankelijk om gereformeerde jongens, die niet in de Nederlandse Arbeidsdienst wilden dienen. Al gauw kwamen daar ook ondergedoken Joden bij.
Slomp benaderde in eerste instantie geloofsgenoten, vooral predikanten. Wanneer die dat aandurfden gingen zij aan de slag om een plaatselijke organisatie op te zetten. Op hun beurt polsten zij mensen die zij kenden en vertrouwden.
In de loop van 1942, maar vooral vanaf de zomer van 1943 nam het aantal onderduikers razendsnel toe, doordat ook veel niet-Joden besloten om onder te duiken. Onderduiken werd in de loop van 1944 een massaal gebeuren. Dat had alles te maken met de Arbeidsinzet. Alleen waren de omstandigheden en risico’s voor die onderduikers heel anders dan voor de zwaar vervolgde Joden.
De LO is zonder twijfel de grootste onderduikorganisatie in Nederland geweest met naar schatting meer dan 30.000 medewerkers. Daarnaast waren er nog vele tienduizenden mensen behulpzaam bij het opnemen van onderduikers.

De LO in Leiden en omgeving
Het ontstaan en de activiteiten van de Leidse LO worden uitvoerig beschreven in het boek ‘Hij zit bij de onderduikersbond’ uit 2015 (Literatuurlijst 2015B). Daarin staan ook verwijzingen naar oudere literatuur. Hier volgt slechts een zeer summiere samenvatting.
Aan de wieg van de Leidse LO stonden de predikanten J. Weggemans en Roelof Harder. Weggemans was al jaren in Leiden werkzaam en dus een bekende predikant. Harder was in 1939 uit Bandoeng in Nederlands Indië naar Leiden gekomen. Hij was aangesteld speciaal voor de studenten en “de oosterlingen”, maar ging ook regelmatig voor in de Zuiderkerk aan de Lammenschansweg. Nadat Weggemans was benaderd door Frits de zwerver zochten hij en Harder contact met een paar mensen die ze vertrouwden. Hoogstwaarschijnlijk waren de eerste twee personen die werden benaderd Cor Zandbergen en Hendrik Bol. Zo ontstond een eerste plaatselijke netwerk voor de opvang van ondergedoken Joden, naast de al bestaande netwerkjes. Al heel snel volgden er contacten met de omringende plaatsen.

Gereformeerden
De Leidse LO had vanwege haar oorsprong een sterk gereformeerde inslag. Alle leidinggevenden waren gereformeerd, maar dat gold niet voor alle medewerkers. Met het einde van de bezetting in zicht ging de landelijke LO nadenken over de naoorlogse ontwikkelingen en scherpte in dat verband haar protestants-christelijke levensovertuiging aan. Mede daardoor (en ook uit veiligheidsoverwegingen) bleef de LO enigszins op zichzelf en hield afstand tot andere illegale organisaties. In Leiden was er alleen een uitstekend contact met de plaatselijke afdeling van het Nationaal Steunfonds; beide organisaties werkten ook landelijk nauw met elkaar samen. De LO zorgde voor de onderduikers, het NSF voor de gezinnen (verhaal in voorbereiding).

Medewerkers
De website Leiden4045 bevat veel namen van medewerkers, maar het zijn er ongetwijfeld nog veel meer geweest. De namen zijn afkomstig uit heel verschillende bronnen. Op de website van Erfgoed Leiden staan interviews met een aantal leidinggevende medewerkers van de LO. Andere namen staan op lijstjes, op toevallige notities of worden genoemd in publicaties. Sommige medewerkers zijn door de Israëlische organisatie Yad Vashem erkend als Rechtvaardige onder de volkeren. Alle gegevens zijn verder uitgewerkt en zo mogelijk in onderling verband gebracht.