De Leidse illegale pers

Gepubliceerd door Alphons Siebelt op

Illegale bladen in LeidenIn de oorlogsjaren zijn er in heel Nederland ruim meer dan 1000 illegale bladen verschenen. Er is een naslagwerk waar ze bijna allemaal instaan: De ondergrondse pers 1940-1945 , van Lydia Winkel, dat voor het eerst in 1954 verscheen en in 1989 werd herzien door Hans de Vries. De illegale pers varieerde van de algemeen bekende, grote landelijk verspreide bladen als Vrij Nederland, Het Parool, Trouw en De Waarheid  tot kleine, lokale blaadjes met een oplage van hooguit een paar honderd stuks, die soms maar enkele malen zijn verschenen. De informatie in De ondergrondse pers is in de jaren na de oorlog volledig aangedragen door oud-medewerkers van de bladen zelf en is vooral feitelijk van aard. In tegenstelling tot de lokale bladen en blaadjes zijn er over de meeste landelijke bladen wetenschappelijke publicaties verschenen. Nog steeds komen er onbekend gebleven titels tevoorschijn uit de collecties van verzamelaars. Dat zijn over het algemeen plaatselijk vervaardigde blaadjes, die maar kort en in kleine oplage zijn verschenen. Het was niet eens zo heel moeilijk om een blaadje te beginnen, maar het bleek veel moeilijker te zijn om het te blijven maken en te verspreiden. Bovendien werd, vooral tegen het einde van 1944, het aantal titels zo groot, dat er een concurrerende sfeer ontstond.

We kunnen eigenlijk niet spreken over “de illegale pers” in het algemeen, daarvoor waren de verschillen te groot. Dat had alles te maken met de achtergronden van de makers. De bekende landelijke bladen waren spreekbuis van een politieke stroming of van een godsdienstige levensovertuiging en bekritiseerden alles wat met de bezetter en de bezetting te maken had. Enkele waren sterk Oranjegezind. In de ogen van de bezetter vormden dergelijke bladen een directe bedreiging en daarom werden de medewerkers (onder wie net zo goed de verspreiders) fel vervolgd. Wie aan die bladen meewerkten liep groot risico. Verschillende gearresteerde medewerkers werden berecht en kregen de doodstraf. De meeste van de plaatselijke bladen daarentegen waren louter gevuld met oorlogsnieuws en dus politiek minder gevaarlijk dan de opiniebladen. Ze bevatten vooral nieuwsberichten van radiozenders als Radio Oranje de de BBC. Dat had alles te maken met het feit, dat men vanaf de zomer van 1943 alleen nog met een vergunning een radiotoestel in huis mocht hebben en dat alle andere radiotoestellen moesten worden ingeleverd. Veel mensen hadden aan die verplichting gehoor gegeven en bleven dus verstoken van radionieuws. De daardoor ontstane lacune in de nieuwsvoorziening werd opgevangen door de illegale bladen, die voornamelijk nieuwsberichten bevatten. De gewone dagbladen publiceerden ook oorlogsnieuws maar dat was heel duidelijk partijdig en eenzijdig. Toch kon men daarin na D-Day het feitelijk verloop van het front redelijk nauwkeurig volgen, hooguit met een paar dagen vertraging.
De plaatselijke nieuwsblaadjes konden vrijwel ongemoeid verschijnen, wat niet betekende dat er geen gevaar te duchten was. Bovendien waren de makers van de bladen ook vaak betrokken bij andere illegale activiteiten, wat ook weer risicovol was. Na de bevrijding verdwenen de plaatselijke blaadjes binnen enkele dagen tot weken. De landelijke bladen werden getransformeerd tot dagbladen of weekbaden. Sommige titels verschijnen nu nog.

Leidse illegale bladen
In het boek van Winkel en De Vries staan meer dan twintig titels van bladen, die in Leiden zijn vervaardigd, inclusief de plaatselijke edities van de landelijke bladen. Ze zijn opgenomen in de onderstaande lijst. De laatste kolom van de tabel is een verwijzing naar het volgnummer in dat boek. De opgegeven maximum oplagecijfers zijn vrijwel altijd van net na de bevrijding. In 1940 verscheen het eerste echt Leidse illegale blad Ik Zal Handhaven. Het valt op, dat er dan pas in 1943 weer plaatselijke bladen gaan verschijnen. Zoals gezegd was dat het gevolg van het feit dat de radio’s moesten worden ingeleverd. Een tweede hausse ontstond na D-Day (6 juni 1944) en in de Hongerwinter. Vooral tegen het einde van 1944 en in 1945 wemelde het van de kleine krantjes. In die periode verschenen er ook nog plaatselijke edities van de landelijke bladen omdat het uiterst moeilijk was geworden om contact met het landelijke apparaat te onderhouden. Al die blaadjes moesten aan papier, stencils en inkt zien te komen, terwijl ze inhoudelijk nauwelijks van elkaar verschilden. Dat werd een steeds groter probleem en daarom werden er besprekingen gestart om tot een samenwerking te komen. Dat gebeurde pas half maart 1945 met de uitgave van De Vrije Pers.

Redacties, verspreiders en lezers
De bladen werden werden gemaakt door een redactie, al moet men zich daar niet te veel bij voorstellen. Een paar mensen schreven de kopij, vaak nieuwsberichten van Radio Oranje en de BBC. Alleen het blad Kroniek van de Week beschikte over een man die Russisch verstond en aantekeningen maakte van nieuwsberichten op de Russische zenders. De meeste bladen werden op stencils getypt, afgedraaid en verspreid. Af en toe kon een blad in Leiden worden gedrukt. Alleen Kroniek van de Week groeide uit tot een blad dat ook buiten Leiden werd vervaardigd en verspreid, tot in Bergschenhoek en Nijmegen aan toe. Het bevatte wekelijks een (algemeen en neutraal) politiek getinte analyse.
Het beeld bestaat, dat de illegale pers in het verborgene werkte. Dat is natuurlijk waar, maar er ontstond toch een band tussen de redactie en de lezers. Eigenlijk waren de lezers op een blad geabonneerd en de bezorgers haalden het abonnementsgeld op en soms wat extra’s. Het blad moest immers worden gefinancierd. Om aan te tonen, dat de bijdrage op het juiste adres was ontvangen, publiceerden de bladen een lijstje met een afgesproken “code”, bijvoorbeeld een vermelding van  Kliekensoep met het door Kliekensoep geschonken bedrag. Ook kon men via de bezorger in contact treden met de redactie van het blad. Er zijn verschillende van dat soort brieven en briefjes bewaard gebleven, onder andere gericht aan aan de redactie van Het Parool ,Strijdend Nederland en The Home Service. Bij de andere bladen zal het niet anders zijn geweest.

Overzicht van Leidse illegale bladen
Hieronder volgt een tabel met de titels van alle illegale bladen die in Leiden zijn vervaardigd en verspreid. Vanaf eind januari 2018 zullen er over alle titels korte verhalen verschijnen met – indien bekend- nadere bijzonderheden over de medewerkers.
Door te klikken op de titel [vanaf eind januari 2018] komt er een scherm met meer informatie over het blad, die in hoofdzaak is ontleend aan het boek De ondergrondse pers  van Winkel en De Vries. De teksten op Leiden4045 zijn voor het grootste deel rechtstreeks ontleend aan de derde druk van het boek. Uit praktische overwegingen zijn in de oorspronkelijke tekst zo nodig eigen correcties, aanvullingen en verwijzingen opgenomen. Dat betreft in veel gevallen de namen van redacteuren of andere betrokkenen, die in Leiden woonden. Enkele malen wordt er ook nieuwe informatie aan de teksten toegevoegd.

Landelijke bladen die enkel in Leiden zijn verspreid zijn niet apart opgenomen. Titels en namen van verspreiders of andere betrokkenen worden op de website Leiden4045.nl wel vermeld en zijn via een trefwoord (de titel van het blad) te vinden.

TitelVerschenenOplageWinkel
De Mare19 april 1945 - 7 juni 194520000405
De Bevrijdingmei 194435000069
De Vrije Pers19 maart 1945 - 5 mei 194515.000 - 20.0001031
De Waarheidnov 19401071
Freie Presse für die Wehrmachtmaart 19450179
Herrijzend Nederlandnajaar 1943500-10000227
Het Dagelijks Nieuwsjuni 1943max. 10.0000127
Het Nieuwe Rijk0476
Het Parool (Leidse edities)okt 19440657
Ik Zal Handhavenherfst 1940 - dec 19430248
Invasie Nieuwsjuni 1944 - aug 19444000253
Journaalmaart 19450279
Kroniek van de Weekjuli 1943 - maart 1945500-90000326
Leidsche Briefokt 1944 - feb 1945300-10000360
Oranje Bulletinnov 194412.000-15.0000616
Radionieuwsmei 1944 sept 19440699
Strijdend Nederlandjan 1945 - juli 19452000-60000790
The Home Serviceokt 1943 - maart 1945max. 40000237
This is London Callingaug 1944 - nov 194480-1000806
Toekomstapril 1945 - mei 1945300 - 5000812
Trouw0856
Vliegend Nieuwsjuni 19459999
Vrije Stemmendec 1944 - april 19451043
De Vrijheid1057

Auteursrechten/licentie
De oorspronkelijke teksten zoals die in het boek van Lydia Winkel zijn opgenomen zijn in PDF-formaat  te lezen en te downloaden op de website van het Nederlands instituut voor oorlogs- holocaust- en genocidestudies (NIOD). Ze zijn vrijgegeven onder een CC-BY-SA 3.0 licentie. Dat wil zeggen dat ze vrij mogen worden gebruikt, mits de bron wordt aangegeven. De aan Winkel ontleende en bewerkte teksten over de illegale pers op Leiden4045 mogen ook onder deze licentie worden gebruikt, maar het is verplicht om dan te vermelden dat het om gewijzigde teksten gaat en om Leiden4045.nl als bron te vermelden. Voor de duidelijkheid: op alle andere teksten op Leiden 4045 berust auteursrecht.